مرور زمان در دعاوی حقوقی و کیفری

قوانین مختلفی از جمله قانون مجازات اسلامی و قوانین خاصی مانند قانون بیمه شخص ثالث، مفهوم مرور زمان را در برخی موارد حقوقی و کیفری به صورت خاص تعریف کرده‌اند. در این موارد، پس از گذشت زمان مشخص، امکان پیگیری حقوقی، صدور حکم، و اجرای مجازات از بین می‌رود.

بنابراین، بخصوص در جرایم کیفری، اهمیت دارد که شاکی یا متهم، اطلاعات لازم درباره تعریف مرور زمان در قانون و نوع جرم‌های مربوط به آن را داشته باشد. این موضوع به او کمک می‌کند تا حقوق خود را حفظ کرده و مرتکبان جرم یا خسارت‌دهندگان را مجازات یا جبران خسارت نماید.

ایجاد این نهاد از جانب قانون گذار به دلیل مواردی همچون: سختی اثبات جرم یا واقعه حقوقی پس از گذشت مدت زمانی طولانی و علاوه برآن، مجازات متهم یا محکوم، به سبب اضطرابی که طی گذر زمان، به منظور صدور حکم و مجازات داشته، می‌باشد.

مرور زمان چیست؟

مرور زمان در قانون به مواعدی اشاره دارد که پس از گذشت آن‌ها، دیگر امکان شکایت، تعقیب، صدور حکم و اجرای مجازات وجود ندارد. به عبارت دیگر، این مواعد حداکثر زمان مجازی است که پس از آن، ادامه رسیدگی به پرونده یا اجرای مجازات امکان‌پذیر نمی‌باشد.

به عنوان یک مثال، فرض کنید که در تاریخ 10 اردیبهشت 1402، شخصی به نام علی احمدی به اتهام سرقت تعقیب و دستگیر می‌شود. قانون مجازات اسلامی مقرر می‌کند که مهلت برای صدور حکم توسط دادگاه دو سال است. اگر تا تاریخ 10 اردیبهشت 1404، یعنی دو سال پس از ارتکاب جرم، هیچ حکمی صادر نشود، امکان صدور حکم از بین می‌رود و دادگاه دیگر اختیار صدور حکم یا اجرای مجازات را ندارد. به عبارت دیگر، مرور زمان برای این جرم تا تاریخ 10 اردیبهشت 1404 فرصت صدور حکم را فراهم می‌کند و پس از آن، این امکان از بین می‌رود.

أنواع مرور زمان در دعاوی حقوقی و کیفری

نکته بسیار مهم قابل ذکر است این است که کلیه دعاوی حقوقی مشمول مرور زمان  نیستند یعنی همیشه و همواره امکان پیگیری آنها وجود دارد مگراینکه ، قانون گذار، در برخی قوانین خاص، برای طرح برخی دعاوی، صدور حکم و اجرای حکم، مهلت و مواعد معینی را در نظر گرفته باشد.

اما در مورد دعاوی کیفری أنواع مرور زمان به شرح زیر است:

در قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲، مرور زمان کیفری به چهار دسته تقسیم می‌شود.

۱. مرور زمان شکایت:

وقتی که شاکی در مهلت مقرر قانونی شکایت خود را مطرح نکند، حق شکایت او از بین می‌رود و قضات دیگری قادر به بررسی پرونده او نمی‌باشند. این موضوع به عدم رعایت مهلت قانونی برای طرح شکایت برمی‌گردد که منجر به اسقاط حق شکایت می‌شود.

برای جرائم تعزیری و قابل گذشت، مهلت زمانی که برای شکایت تعیین شده، یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم است. در صورت نپذیرفتن این مهلت تعیین شده، حتی با وجود دلایل محکمه‌پسند، حق شکایت ساقط می‌گردد.

۲. مرور زمان تعقیب:

این مرور زمان دو حالت عمده دارد: یا اصلاً شخص شکایت نکرده است، یا شکایت شده است اما از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی، ۳ تا ۱۵ سال گذشته و رای قطعی صادر نشده است.

۳.مرور زمان صدور حکم:

مرور زمان صدور حکم به مواعدی اشاره دارد که پس از گذشت آنها، دیگر امکان صدور حکم درباره جرم رخ داده وجود نخواهد داشت. ا

۴. مرور زمان اجرای مجازات:

در صورتی که حکم قطعی صادر و مهلت قانونی برای اجرای حکم سپری شود و حکم اجرا نشده باشد، اجرای حکم متوقف می‌شود.

جرایمی که مشمول مرور زمان میشوند

جرایمی که مشمول مرور زمان می‌شوند، شامل دو دسته اصلی هستند: جرایم قابل گذشت و جرایم غیر قابل گذشت.

• جرایم قابل گذشت، جرم‌هایی هستند که برای رسیدگی به آنها نیاز به شکایت خصوصی است و با رضایت شاکی، امکان سقوط مجازات وجود دارد. اما جرایم غیر قابل گذشت، دارای جنبه عمومی هستند و در صورتی که شاکی از پیگیری جرم صرف نظر کند، دادستان به نمایندگی از جامعه، حق شکایت و تعقیب مجازات مرتکب را دارد. در این حالت، گذشت شاکی می‌تواند منجر به تخفیف مجازات شود اما سقوط آن را فراهم نمی‌کند.
• همچنین، جرایم مرتبط با دادگاه‌های نظامی در زمان جنگ، پس از پایان جنگ، مشمول مرور زمان خواهند شد. مهلت مرور زمان برای این دسته از جرایم، بسته به مدت زمانی که دادگاه‌های نظامی وارد صلاحیت جنگی می‌شوند، متغیر است.

جرایمی که مشمول مرور زمان نمیشوند

• جرایمی که مجازات‌های حد، قصاص، و دیه را اعمال می‌کنند، همواره مشمول مرور زمان نمی‌شوند.
• همچنین، جرایمی که به صورت مستمر انجام می‌شوند و هنوز پایان نیافته‌اند (مثل جرم ترک انفاق کیفری)، هم در مرور زمان، از بین نمی‌روند و امکان شکایت، تعقیب، صدور حکم و اجرای مجازات، همچنان وجود دارد.
• از جمله جرایمی که هیچ‌گاه مشمول مرور زمان نمی‌شوند، می‌توان به جرایم موجب حد، قصاص، و دیه اشاره کرد. همچنین، مستند به تبصره 2 ماده 115 قانون مجازات، تعزیرات منصوص شرعی، مشمول مرور زمان تعقیب و صدور حکم نمی‌شوند، اما مرور زمان در اجرای حکم و شکایت از آنها امکان‌پذیر است.
• در مورد جرایم تعزیری، جرایمی که در ماده 109 قانون مجازات اسلامی و تبصره ماده 36 آن ذکر شده‌اند، مشمول مرور زمان نمی‌شوند. این جرایم شامل جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، جرایم اقتصادی مانند کلاهبرداری، جرایم موضوع قانون مبارزه با مواد مخدر، و غیره می‌شوند. اما باید توجه داشت که در مواردی مانند کلاهبرداری، فقط در صورتی که مبلغ جرم بیش از یک میلیارد ریال باشد، مشمول مرور زمان نمی‌شود.
• جرایمی که در تبصره ماده 36 قانون مجازات اسلامی ذکر شده‌اند، نیز از مرور زمان مستثنی می‌شوند. این جرایم شامل رشوه، اختلاس، مداخله ناصحیح در معاملات دولتی، تبانی در معاملات دولتی، اخذ پورسانت در معاملات خارجی، تعدیات ماموران دولتی، و غیره می‌شوند. در مواردی که مبلغ جرم بیش از یک میلیارد ریال باشد، مشمول مرور زمان نمی‌شوند.
• همچنین، جرایم تعزیری در صلاحیت دادگاه‌های نظامی در زمان جنگ، تا پایان جنگ، مشمول مرور زمان نمی‌شوند و این دادگاه‌ها همواره مختص به جرایمی که در دوران جنگ صورت می‌گیرند، خواهند بود.

مرور زمان در دعاوی ملکی

درباره مرور زمان در دعاوی ملکی، باید بگوییم که این دعاوی می‌توانند شامل انواع مختلفی از حقوقی و کیفری باشند. این دعاوی ممکن است زیر عناوینی مانند دعوای ممانعت از حق، مزاحمت، تصرف عدوانی حقوقی و کیفری و غیره در مراجع مختلف، مطرح و پیگیری شوند.

بنابراین، نمی‌توان به ثابت بودن مرور زمان در دعاوی ملکی پرداخت؛ زیرا ابتدا باید مشخص شود که دعوا حقوقی است یا کیفری، و در صورت کیفری بودن، آیا تعزیر منصوص شرعی است یا خیر، و اینکه در چه دسته‌بندی از مجازات‌های تعزیری قرار می‌گیرد.

اگر دعوی صرفاً حقوقی باشد، هیچگونه مرور زمانی مربوط به آن وجود نخواهد داشت، مگر اینکه قانون گذار استثناهای خاصی را در این زمینه در نظر بگیرد یا در قوانین مشخصی مد نظر قانون‌گذار قرار بگیرد. اما اگر دعوا کیفری باشد، مسئله مرور زمان کاملاً به درجه جرم تعزیری بستگی دارد و مرحله‌ای که دعوا در آن قرار دارد، تعیین کننده خواهد بود.

اعتراض به مرور زمان

طبق قوانین، متهمان و شاکیان یا مدعیان خصوصی و وکلا آنها موظفند که همه‌ی اعتراضات خود را اعم از مرور زمان، عدم صلاحیت دادگاه، رد دادرسی یا عدم تعقیب جرم مورد اتهام، ناقص بودن تحقیقات، و هر دلیل و مدرک دیگری که ممکن است داشته باشند، در زمان مقرر، به دفاتر دادگاه ارائه دهند.

بعد از پایان مهلت مذکور، هیچ اعتراض یا ایرادی از سوی افراد مذکور پذیرفته نخواهد شد، به جز در صورتی که دلیل اعتراض پس از انقضای مهلت مشخص شود.

سخن پایانی

تعریف مرور زمان در قانون به مواعدی اشاره دارد که پس از گذشت آنها، امکان شکایت، تعقیب، صدور حکم و اجرای مجازات وجود نخواهد داشت. این مفهوم، در دعاوی حقوقی به جز در موارد استثنا، معمولاً مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. اما در دعاوی کیفری، اگر مورد بررسی جرایم تعزیری قرار گیرد، ممکن است شرایط مرور زمان برقرار شود.

انواع مرور زمان شامل مرور زمان تعقیب، شکایت، صدور حکم و اجرای مجازات می‌باشند و هر کدام از این انواع، در مراحل مختلف دعاوی و قضایی، اهمیت ویژه‌ای دارند.

برای دریافت اطلاعات دقیق‌تر و دریافت مشاوره حقوقی کامل درباره مرور زمان در دعاوی شما، بهتر است به موسسه حقوقی “دادخواهان مجد” مراجعه کنید. این موسسه با تیمی از وکلای متخصص و متعهد، به شما کمک خواهند کرد تا درک کاملی از مرور زمان و تأثیرات آن در موضوع مورد نظر خود پیدا کنید.در صورت نیاز به دریافت مشاوره تخصصی همین الان با موسسه حقوقی دادخواهان مجد تماس بگیرید.

سوالات متداول