وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا (سوره بقره آیه 275)؛ بحث ربا را با آیه‌ای از قرآن شروع کردیم که مضمون آن به این شرح است: “همانا خداوند تجارت را حلال و ربا را حرام کرد”. موضوع ربا به قدری در قرآن اهمیت دارد که در آیه‌ای خداوند متعال ربا را جنگ با خدا و رسول دانسته است. از آنجایی که عمده قوانین جمهوری اسلامی ایران نیز فقهی میباشد، در قانون نیز به جرم ربا توجه ویژه‌ای میشود. همانطور که گفتیم، ربا شرعا حرام است، اما در این مقاله ما به ابعاد قانونی ربا و مصادیق آن خواهیم پرداخت.
⚖️ جهت مشاوره با وکیل ربا کلیک کنید ⚖️
ربا چیست؟
واژه “ربا” یک کلمه عربی است که به معنی بهره‌برداری غیر اخلاقی از پول است. همانطور که پیش تر نیز گفتیم، در اسلام، ربا یکی از گناهان بزرگ است و در مذاکرات اقتصادی و مالی ممنوع میباشد. به عنوان مثال، در اسلام بهره‌برداری از وام با بهره‌ای مشخص (مثل بهره‌ی بانکی) در برابر قانون الهی نامشروع و ربا تلقی میشود.
به زبان ساده اگر دو یا چند شخص توافق کنند که مالی را معامله کنند و مالی از همان جنس را به شرط اضافه دریافت کنند، این توافق ربا میباشد. برای عنوان مثال فرض کنید شخصی به شخص دیگر مبلغ 10 میلیون تومان میدهد و شرط میکند که قرض گیرنده باید تا 1 سال آینده 15 میلیون تومان به ایشان برگرداند. آیا این معامله ربا است؟
در جواب باید گفت بله. چرا که شروط زیر وجود دارد:
- مال مورد معامله هم جنس میباشد
- قرض گیرنده سود غیر متعارف هنگام بازگرداندن به قرض دهنده میدهد
انواع ربا
ربا در اصل به معنای افزایش و اضافه شدن است. در قوانین اسلامی، ربا به معنای افزایش سود یا بهره به صورت نامشروع در قراردادهای مالی یا قرض‌های بانکی میباشد. در اینجا به برخی از انواع ربا در قراردادها و معاملات مالی اشاره میکنیم:
- ربا در قرض‌های بانکی: در بسیاری از قرض‌های بانکی، بهره‌ی سود را برای استفاده از مبلغ قرضی در نظر میگیرند. در اسلام، این نوع از ربا، به عنوان ربا به صورت فعلی شناخته میشود.
💡 بیشتر بدانید: قراردادهای بانکی 💡
- ربا در قراردادهای خرید و فروش: در برخی از قراردادهای خرید و فروش، به صورت نامشروع بهره‌ای برای مدت تأخیر در پرداخت قیمت کالا در نظر میگیرند.
- ربا در قراردادهای معاملاتی: برخی از قراردادهای معاملاتی می‌توانند حاوی ربا باشند. به عنوان مثال، اگر دو شخص قرار بگذارند تا براساس نرخ بهره‌ی بانکی، مقداری از سرمایه را به یکدیگر وام دهند، این یک نوع جرم به شمار می‌رود.
- ربا در قراردادهای اجاره: در برخی از قراردادهای اجاره، به صورت نامشروع بهره‌ای برای مدت تأخیر در پرداخت اجاره در نظرمیگیرند.
در کل، در اسلام، ربا به عنوان یکی از گناهان بزرگ شناخته میشود و تمام تلاش‌های ممکن برای جلوگیری از آن صورت میگیرد.
شرایط ربا
تا به اینجا با مفهوم ربا و برخی از انواع آن آشنا شدیم؛ اما در چه حالتی جرم رخ میدهد؟ در ادامه به شرایطی پرداخته‌ایم که جرم ربا در آنها مشهود است.
- وجود قرض‌الحسنه: در صورتی که قرض‌الحسنه، کمکی به فردی باشد که به دلیل فقر به آن نیاز دارد، دریافت بهره از نیازمند توسط قرض‌دهنده، مصداق جرم ربا میباشد.
- وجود تعهد به پرداخت بهره: اخذ تعهد از قرض گیرنده برای پرداخت بهره بیشتر، جرم است.
- تفاوت نرخ بهره: در صورتی که بهره قرض بیشتر از عرف بازار باشد، جرم است.
- عدم وجود موجبات ریسک: این جرم در صورتی رخ میدهد که قرض‌دهنده در مقابل قرض‌گیرنده، ریسکی نداشته باشد. به عنوان مثال، در صورتی که قرض‌گیرنده پول را با ضمانت دادن مال یا دارایی خود به قرض‌دهنده برگرداند، قرض‌دهنده به این تضمینات اعتماد میکند و هیچگونه ریسکی ندارد. به همین دلیل، در صورت پرداخت بهره ربا رخ میدهد.
- عدم تحقق مقاصد شرع: در اسلام، پرداخت بهره از نظر شرعی بسیار مشکل است و باید به منظور تحقق مقاصد شرعی تحلیل شود. این مقاصد شامل حفظ مال و دارایی، حفظ اقتصاد و ایجاد تعادل در بازار، حمایت از ضعفا و نیازمندان و ایجاد تعاون اجتماعی است. در صورتی که پرداخت بهره با مقاصد شرعی تعارض داشته باشد، ربا است
- همجنس بودن: در ربا مالی که با سود به قرض دهند باز گردانده میشود باید هم جنس مالی باشد که قرض گرفته شده تا جرم رخ دهد. در غیر این صورت ربا شکل نمیگیرد.
نکته:
در صورتی که از قرض دادن پول با بهره در قالب بیعه استفاده شود، باید توجه داشت که بیعه، فروش کالا یا خدمات است، و نه قرض دادن پول. به عنوان مثال، اگر یک شخص به شرط پرداخت بهره، پولی به فروشنده بدهد و در عوض فروشنده به او کالا یا خدماتی ارائه دهد، این عمل به عنوان بیعه شناخته میشود و به عنوان جرم در نظر گرفته نمی‌شود.
فرق نزول و ربا
فرق بین نزول و ربا در این است که در صورت نزول، مالکیت کالا و یا خدمات از فروشنده به خریدار منتقل میشود و پرداخت قیمت توسط خریدار در زمان نزول کالا یا خدمات صورت میگیرد. به عبارت دیگر، قیمت کالا یا خدمات به صورت کامل در زمان نزول پرداخت میشود و هیچ گونه افزایشی بر روی این قیمت به معامله اضافه نمی‌شود. نزول در همه موارد حرام نیست و معامله نزولی فقط در برخی شرایط به ربا تبدیل میشود.
اما در ربا، به عنوان مثال در قرض گرفتن، مبلغ اولیه قرض به مدت معینی به وام گیرنده اعطا میشود ولی مبلغ بیشتری به عنوان سود اضافه میشود که در زمان بازپرداخت باید همراه با مبلغ اولیه قرض پرداخت شود. در واقع، در ربا، مبلغ اضافی که باید پرداخت شود، معادل با بهای پول برای دوره زمانی است که بین دو مرحله پرداخت و دریافت پول وجود دارد. این کار در اسلام حرام و باطل است.
مجازات ربا
در قانون جزایی ایران، ربا یک جرم کیفری است و مجازات‌های مختلفی برای آن وجود دارد. در صورت وقوع این جرم، ممکن است مراجع قضایی مجازات‌هایی از جمله پرداخت جریمه، حبس و یا هر دو را برای مرتکب در نظر بگیرند. همچنین، در برخی موارد، قراردادهای بانکی یا تجاری حاوی شرایط ربا نیز مخالف قانون هستند. برای آنها هم مجازات‌های قانونی وجود دارد.
به طور کلی، در ایران، مجازات ربا به شرح زیر است:
1. مجازات ربا برای شخص حقیقی:
پرداخت جریمه معادل سود حاصل از ربا. به اضافه‌ی سود متعلق به آن به نسبتی که از سرمایه‌گذاری در بانک های مرکزی دریافت میشود. همچنین ممکن است با توجه به شدت جرم، حبس نیز اعمال شود.
2. برای شرکت‌ها و موسسات:
پرداخت جریمه معادل سود حاصل از ربا به همراه سود متعلق به آن به نسبتی که از سرمایه‌گذاری در بانک های مرکزی دریافت میشود. همچنین ممکن است با توجه به شدت جرم، مجموعه‌ی محلات، ورشکستگی یا سایر محدودیت‌هایی برای شرکت اعمال شود.
3. برای مؤسسات اعتباری:
اگر موسسات اعتباری ربا را در تعامل با مشتریان خود انجام دهند، علاوه بر پرداخت جریمه و محرومیت از مزایای اعتباری، مجوز فعالیت آنها هم لغو خواهد شد.
4. برای خارجی‌ها:
در صورتی که افراد یا شرکت‌های خارجی در ایران مرتکب این جرم شوند، علاوه بر جریمه مالی، ممکن است ویزای آنها لغو شود یا برای آنها محدودیت‌هایی در فعالیت‌های تجاری در ایران اعمال شود.
در همه‌ی، مجازات‌ها ممکن است به توجه به شدت جرم تغییر کنند. باید توجه داشت که رعایت اصول شرعی و قانونی، برای همه‌ی افراد و شرکت‌ها الزامی است.
در چه شرایطی ربا حرام نیست؟
- بین پدر و فرزند
- مسلمان از کافر حربی بگیرد (کافر حربی کافری است که مسلمانان با آنها در جنگ هستند)
- بین زن و شوهر دائمی
*مرجع در این بخش وبسایت امام خمینی (ره) میباشد*
وکیل
بسیاری از افراد خواسته یا ناخواسته درگیر این جرم میشوند که میتواند تبعات سنگینی برای آنها داشته باشد. توصیه میکنیم جهت پیشگیری از ربوی شدن قراردادهای خود با موکلین موسسه حقوقی دادخواهان مجد در ارتباط باشید. همچنین اگر پرونده‌‌ای در این زمینه در مراجع قضایی دارید، میتوانید به اطمینان به موسسه حقوقی دادخواهان مجد، بهترین نتیجه را بگیرید.
شماره وکیل ربا: 09107898002
پاسخ: خیر، هر نوع بهره‌برداری از پول به معنای ربا نیست. در برخی موارد، بهره‌برداری از پول به صورت مشروع و قانونی انجام میشود و با رویکرد اسلامی سازگار است. مانند سپرده‌های بانکی بدون بهره در بانک‌های اسلامی.
پاسخ: اگر قرض دهند سود بیشتر از عرف (سود باید از جنس مال قرض داده شده باشد) بابت قرض دادن مالی (عمدتا پول) از قرض گیرنده دریافت نماید، ربا رخ داده است.
پاسخ: سرمایه‌گذاری در بورس در صورتی که با رعایت شرایط اسلامی (مثل انجام تحلیل‌های کامل، عدم سودجویی و عدم شرکت در شرکت‌هایی که فعالیت‌های حرام انجام می‌دهند) انجام شود، حلال است.
پاسخ: در بسیاری از دین‌های ابراهیمی (مانند یهودیت و مسیحیت) نیز ربا به عنوان یک عملی نامطلوب شناخته شده است. اما در مقایسه با این دین‌ها، در اسلام ربا با تأکید بیشتری به عنوان یک گناه بزرگ تلقی میشود و مجازات شدیدی دارد. همچنین، برخلاف بسیاری از دین‌ها، در اسلام تعریف ربا بسیار گسترده‌تر است و شامل هر گونه فعالیتی است که موجب دریافت درآمد غیرمستحق برای شخصی شود که در آن فعالیت شرکت میکند
پاسخ: قرض دادن پول به دانشجوها به عنوان وام دانشجویی، از نظر شریعت اسلامی حلال است، به شرطی که در قرارداد وام، شرایطی مثل نرخ سود مشخص وجود نداشته باشد. همچنین، نرخ سود باید متناسب با نرخ بازار باشد و به صورت شفاف در قرارداد درج شود. در واقع، قرض دادن به دانشجوها برای ادامه تحصیلات و به دست آوردن دانش و مهارت‌های لازم برای آینده، به عنوان یک عمل اخلاقی و انسانی مورد تأیید است، مشروط بر اینکه با قوانین و مقررات مربوطه در کشور شما و با رعایت اصول اخلاقی و شرعی، صورت گیرد.
